Ҫапла хыпар «Сӗтев» («Взятка») хаҫат блогӗ пӗлтернӗ. Редакцие ӗнер Страсбург хулинчен шанӑҫ кӳрекен хыпар ҫитнӗ имӗш.
Темиҫе ҫул каялла Европӑри этем прависене хӳтӗлекен суда «Сӗтев» хаҫатра 2011 ҫулта чӑваш чӗлхине хӳтӗлесе «Покажи мне свой язык, и я скажу кто ты» публикаци кун ҫути курнӑччӗ. Ун хыҫҫӑн хаҫата экстремизм статьяпа айӑпларӗҫ. Айӑпӗ тӗрӗк тӗнчинче паллӑ Илле Иванов журналист ҫине лекрӗ, лешӗ статйине редакциленӗ ҫын кӑна пулнӑ пулин те.
Паллах, айӑплавра политика тата административлӑ йӗр питӗ вӑйлӑ сисӗнетчӗ — сӗтев илекенсене тупса палӑртакансене хӗстерме тӑрӑшни курӑнчӗ.
Айӑплав хыҫҫӑн редакци хӳтӗлев шыраса Страсбурга ҫыру янӑ, халӗ вара унтан хуравӗ ҫитнӗ. Европӑри этем прависене хӳтӗлекен суд «Сӗтев» хаҫат ҫӑхавне пӑхса тухма хатӗр. Ҫитес вӑхӑтра Европӑра «Эдуард Мочалов тата Илле Иванов Раҫҫее хирӗҫ» суд процессӗ пулӗ.
Карччынкка ҫинче — Сувар Хулашӗ. Дмитрий Мадуров фотовӗ.
Суваризм тесе ят панӑ идейӑлла юхӑм пур. Вӑл чӑвашӑн вӑтам ӗмӗрсенчи тата авалхи историне пӗртен-пӗр савирсемпе-сӑварсемпе ҫеҫ ҫыхӑнтарасшӑн.
Халиччен ҫакнашкал идейӑллӑ ҫынсен пӗр нуша пекки пурччӗ: "сӑвар чӗлхи" текен ӑнлав ӑслав тӗнчинче пачах та ҫук.
Ӗнтӗ халӗ хӑшпӗр ҫынсем ку самант хыҫала юлчӗ теме пултараҫҫӗ пуль. Мӗншӗн тесен истори ӑславӗсен докторӗ Антон Кириллович Салмин "Вестник Чувашского университета" журналта (2015, 4№) "БУЛГАРСКИЙ ЯЗЫК В КОНТЕКСТЕ ИСТОРИИ ЧУВАШЕЙ" статья пичетлесе кӑларчӗ.
Унта вӑл "сӑвар чӗлхи" пирки те сӑмах тапратма хӑтланса пӑхнӑ. Вӑт пыр та калаҫ! Пултараҫҫӗ питӗрсем!
Халиччен ӑслав тӗнчи вӑтам ӗмӗрсенчи "пӑлхар чӗлхи" пирки ҫеҫ пӗлетчӗ*. Халь вара, "пӑлхар чӗлхи" тенипе пӗрлех, "сӑвар чӗлхи" пирки те калаҫма май пур имӗш.
Вӑтам Атӑл тӑрӑхӗнче Ылттӑн Урта тапхӑрӗнчи (13-14-мӗш ӗмӗрсем) ҫыруллӑ чул юпасем сыхланса юлнӑ.
Юпан 3-мӗшӗнче Мускавра «Языковая политика: общероссийская экспертиза» (чӑв. Чӗлхе политики: пӗтӗм Раҫҫейри экспертиза) канашлу-калаҫу иртнӗ. Унта Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхӗсен институтӗнчен Алевтина Долгова хутшӑннӑ.
Пурӗ канашлура тӑватӑ секци ӗҫленӗ: «Русский язык как традиционная основа взаимопонимания и сотрудничества народов России»; «Актуальные вопросы национальной и языковой политики (для органов исполнительной власти субъектов Российской Федерации)»; «Родные языки народов России в контексте общероссийского языкового пространства»; «Популяризация русского языка в России и за ее пределами как необходимая составляющая государственной языковой политики Российской Федерации». Алевтина Петровна иккӗмӗш секцинче пулнӑ.
Канашлу-калаҫура тухса калаҫакансен йышӗнче министерствӑри ҫын та пулнӑ. Мануйлова Ирина Викторовна (вӗренӳ министерствин патшалӑх департаменчӗн пуҫлӑх ҫумӗ) хӑйӗн сӑмахӗнче тӑван чӗлхесене упрассипе аталантарассине пӗтӗмӗшле вӗренӳ системи урлӑ ҫеҫ мар туса пымаллине каланӑ.
Чӑваш чӗлхине тӗнче тетелӗнче сарас тӗлӗшпе эпир, ку ҫулталӑка шута илсен, 12-мӗш ҫул тӑрмашатпӑр. Пирӗн сайта тӗслӗх пек курса ҫак вӑхӑт хушшинче чӑвашлисем ҫумӑр хыҫҫӑнхи кӑмпасем евӗрех шӑтса тухмалла пек те, анчах паянхи лару-тӑру ку апла маррине кӑтартать.
Чӑвашла тухакан хаҫат-журнал пирӗн республикӑри кашни районтах тенӗ пекех пур. Вӗсем те пулин хӑйсен сайчӗсене чӑвашла тумалла пек. Анчах, шел те, ку апла мар. Республикӑри тӳре-шара хаҫат-журналсен сайчӗсене ҫӗнетес тӗллев лартнине асӑрханӑ хыҫҫӑн (пӗрин хыҫҫӑн тепри хӑйсен сайчӗсене ҫӗнетнине курмасӑр, паллах, юлмарӑмӑр) эпир вӗсене тишкерсе пӑхас терӗмӗр. Шел те, вӗсене хатӗрленӗ чухне сайт саккаслакансем чӑваш чӗлхи пирки манса кайнӑнах туйӑнчӗ. Районти хаҫат-журналсен хуҫийӗ ытларах чухне Чӑваш Республикин информаци политикин тата массӑллӑ коммуникацисен министерстви пулнӑран чӑваш чӗлхине мӗншӗн тимлӗх уйӑрманни пирки вӗсенчен ыйтса пӗлес терӗмӗр. Ыйтӑвне авӑн уйӑхӗчченех ярсаччӗ-ха та, хуравӗ вара паян ҫитрӗ.
Хамӑр пирки кӑштах сӑмах хушмалла пуль.
Тӗмен облаҫӗнчи чӑвашсен «Тӑван» ассоциацийӗн йышӗнчи хастарсенчен пӗрне, Геннадий Афанасьев поэта, сӑвӑ кӗнеки пичетлесе кӑларма вӑл тӑрӑхри чӑвашсен пӗрлӗхӗ тата облаҫ Думин депутачӗ Артем Зайцев (вӑл та чӑваш) пулӑшӗ. Ку хыпара «Хыпар» издательство ҫуртне ассоциаци ертӳҫи Ираида Маслова пӗлтернӗ.
Геннадий Афанасьев Тутарстанра ҫуралса ӳснӗ чӑваш иккен. Анчах вӑл Ҫурҫӗрте ӗҫлесе пурӑннӑ. Пӗлтӗр поэт Тӗмене куҫса пынӑ. Сӑввисене вырӑсла ҫырать. Хальлӗхе унӑн пӗр кӗнеке пичетленнӗ те иккен. Иккӗмӗшне кун ҫути кӑтартма «Тӑван» ассоциаци тата Тӗмен облаҫӗн Думин депутачӗ Артем Зайцев чӑваш пулӑшӗ.
Геннадий Афанасьев вырӑнти чӑвашсен ассоциацийӗ Пӗтӗм тӗнчери ваттисен кунӗ ячӗпе вырӑнти хастарсене пухса ирттернӗ уявра аякри ватӑ йӑхташӑмӑрсене хай ҫырнӑ сӑввипе саламланӑ.
Юхма Мишши хатӗрленӗ «Ылтӑн ҫӳпҫе» кӗнекери статьясемпе малалла паллаштаратпӑр. Аса илтеретпӗр, кӗнекен иккӗмӗш ячӗ — «Чӑваш сӑмахӗсен вӑрттӑнлӑхӗ». Ӑна 1993 ҫулта кӑларнӑ («Вучах» библиотекинче).
Авалхи вырӑс материалӗсене вуланӑ чухне час-часах «даруга» сӑмах курма пулать. Каярахпа ҫакӑ «дорога» сӑмаха куҫни паллӑ. Даруга — хӑйне евӗрлӗ область, халӑх пурӑнакан ен тенине пӗлтерет. Калӑпӑр, Е. Пугачев вӑхӑтӗнче Пушкӑрт ҫӗршывӗ тӑватӑ «даругӑна» пайланни паллӑ. Чӑваш ҫӗршывне те 16–17 ӗмӗрсенче «даругӑсем» ҫине пайланӑ. Чӑваш чӗлхинче ҫак сӑмах тӑрӑх тесе илтӗннӗ пулас. Ҫак тӑрӑха пӑхса тӑраканни — тӑрӑн.
Тӑрӑн вӑл патша е хан янӑ тӑрӑх хуҫи, наместник, эткертен пыракан хӗсмет вырӑнӗ мар. Пӗр тӑрӑн вилсен, ун вырӑнне патша е хан урӑх тӑрӑн, пачах малтанхипе ҫыхӑнман тӑрӑн яма пултарнӑ. Хӑшпӗр тӳрк халӑхӗсен, калӑпӑр, пӑлхар-чӑвашсен тӑрӑхӗсем эткерлӗ те пулнӑ пулас, урӑхла каласан, тӑрӑха пӑхса тӑраканӗ ҫав ҫӗре ывӑлне пама пултарнӑ. Вӗсене тӑрхан, каярахпа — турхан тенӗ пуль. Турхан вӑл пирӗн чӑвашсен, монголсенни пек, тимӗр-тӑмӑр ӗҫне тытса пынӑ ҫын е хырҫа-марҫӑран хӑтарнӑ ҫын ҫеҫ пулман пулас.
Электронлӑ сӑмахсарсен пуххи ҫӗнӗ словарьпе пуянланчӗ. Хальхинче — Йоханнeс Бeнцингӑн нимӗҫле-чӑвашла сӑмахсарӗпе.
Ӑна электронлӑ варианта куҫарса хатӗрлекенӗ: Мирон Толи. Унӑн тытӑмӗ ансат: кашни нимӗҫле сӑмах валли чӑвашла куҫарӑвне илсе кӑтартнӑ. Шырама меллӗ пултӑр тесе оригиналта илсе панӑ чӑвашла сӑмахсен латинла ҫырулӑхӗпе пӗрлех хальхи орфографипе ҫырнине те кӑтартнӑ. Ӑна Мирон Толи хатӗрлеме пуҫланӑ, йӗркене Аҫтахар Плотников кӗртсе ҫитернӗ. Хальхи орфографипе ҫырни словарь статьисемпе шыравра усӑ курма та меллӗ пулӗ.
Нимӗҫле-чӑвашла сӑмах пуххипе калаҫу кӗнекине 1943 ҫулта Берлинта вӑрҫӑ вӑхӑтӗнче пичетлесе кӑларнӑ. Ӑна хатӗрлекенӗ — Йоханнeс Бeнцинг (1913–2001). Чӑваш чӗлхипе ӗҫлеме вӑл Берлин университетне вӗренме кӗрсен пуҫланӑ. Ҫавах та пирӗн чӗлхе ӑна маларах та кӑсӑклантарнӑ. Сӑмахран, вӑл Николай Ашмаринӑн словарьне пахаласа темиҫе статья ҫырнӑ, чӑваш грамматикипе ҫыхӑннӑ темиҫе тӗпчев ӗҫӗ тунӑ. Маларах асӑннӑ словаре кӑлариччен 1943 ҫултах вӑл «Чӑваш чӗлхин кӗске кӳртӗмӗ» (Kleine Einführung in tschuwaschische Sprache) кӗнеке те кӑларнӑ.
Чӑваш чӗлхин грамматикипе пунктуацийӗ халӗ чӗлхеҫӗсене хӑйсене кӑна мар, чӗлхе пӗлӗвӗнчен чылай аякра тӑракансене те кӗнеке ҫырма хистет пулмалла. Салтавӗ те пухӑнса кайрӗ курӑнать. Вӑл е ку сӑмахсене пӗрле-уйрӑм ҫырмалли пирки ӗнтӗ темиҫе ҫул тупӑшатпӑр. Ял шкулӗсенче пӗр тӗрлӗ, университет-институтра тепӗр тӗрлӗ вӗрентеҫҫӗ, кӗнекисемпе хаҫат-журналӗнче тата урӑхла ҫыраҫҫӗ. Паллах, кун пек чухне вунҫуллӑхра пӗрре кӗнеке алла тытакан та тарӑхса кайӗ.
Ҫавӑнпах ӗмӗрӗпе вӑрман хуҫалӑхӗнче ӗҫленӗ Леонид Андреев пенсие тухсан чӑваш чӗлхине тӗпчеме тытӑннӑ, хӑй валли псевдоним та илнӗ: Лесник.
Ҫак кунсенче «Ҫӗнӗ вӑхӑт» типографире унӑн иккӗмӗш кӗнеки «Чӑваш чӗлхин грамматики. Фонетикӑпа морфологи» ятпа кун ҫути курнӑ. Вӑл кун пирки Чӑваш халӑх сайчӗн пӳлӗмне хӑй килсе пӗлтерчӗ. Пушкӑртстанра ҫуралса ӳснӗ чӑваш унта, тӗпрен илсен, хальхи грамматика правилисене парахӑҫласа 1938 ҫулта хатӗрленипе усӑ курма сӗнет. Куславкка, пӑтавкка, лавкка сӑмахсенче икӗ к ҫырнипе мӗншӗн килӗшменнине уҫса парать.
Йошкар-Олана хӑнана килсен ҫӗршывӑмӑр пуҫлӑхӗ Владимир Путин наци чӗлхисене вӗрентесси пирки питӗ тавлашуллӑ хурав пачӗ. Имӗш наци чӗлхисене ирӗксӗрлесе вӗрентме кирлӗ мар (ку утӑ уйӑхӗн 20-мӗшӗнче пулса иртсеччӗ). Ку ҫеҫ те мар, кун хыҫҫӑн вӑл ҫурла уйӑхӗн вӗҫнелле прокуратурӑна тӗрӗслев ирттерме хушнӑччӗ — наци чӗлхисене вӗрентнӗ чухне йӗрке пӑсни пур-и е ҫук? Ку ӗҫе вӗсен раштав уйӑхӗччен туса ирттермелле, пӗтӗмлетӳ туса ҫӗршыв ертӳҫине пӗлтермелле.
Хальхи вӑхӑтра шкулсенче чӑн та мӗн кӑна вӗренмеҫҫӗ пуль ачасем. Анчах ашшӗ-амӑшне чи вӗчӗрхентерекенни вӗсенчен — наци чӗлхисем. Вӗсен шухӑшӗпе, имӗш, ачасене «пустуй нушалантараҫҫӗ». Акӑлчан чӗлхине те, нимӗҫ чӗлхине те, хрантсус чӗлхине те вӗрентеҫҫӗ-ха. Ирӗксӗрлесех. Анчах вӗсен тӗлӗшпе ҫав ашшӗ-амӑшӗсен нихҫан та темшӗн вӗчӗрхенӳ туйӑмӗ ҫуралмасть. Сӑмахран, нимӗҫ чӗлхи вӗренекене вӑл пӗлӳ хӑҫан та пулин кирлӗ пуласси питӗ ыйтуллӑ. Анчах вӗрентеҫҫӗ. Ашшӗ-амӑшӗ хирӗҫ тӑмасть. Физика, математика, тригонометри… Ку йыша тӑсма та пулать. Пурне те ирӗксӗрлесе вӗрентеҫҫӗ.
Таллин кӑҫалхи кӗркунне уйӑхсерен чӑвашла калаҫӗ. Кун пирки «Хыпар» издательство ҫуртне Эстонире пурӑнакан Ираида Захарова чӑваш пӗлтернӗ.
Ираида Захарова «Хыпар» издательство ҫуртне пӗлтернӗ тӑрӑх, 2010 ҫулта Эстони радиопӗрлешӗвӗ тӗрлӗ халӑхпа ӗҫлессине ҫӗнӗ шая кӑларать. Ҫавна пула 2010-мӗш ҫулхи юпа уйӑхӗнчен пуҫласа унта «Ӑраскал» радиокӑларӑм тухма тытӑннӑ.
Чӑвашла передачӑсене Ираида Захарова йӗркелесе ертсе пырать. 2010 ҫултанпа эфира кӑларӑм 71 хут тухнӑ, вӑл шутран 52-шӗ — чӑвашла, ыттисем — вырӑсла.
Эстонири радио 4 каналпа ӗнер паллӑ ентешӗмӗрпе, Шупашкар районӗнчи Типнер ялӗнче ҫуралнӑ китай чӗлхин тӗпчевҫипе Иакинф Бичуринпа паллаштарни пирки Чӑваш халӑх сайчӗ авӑн уйӑхӗн 12-мӗшӗнче пӗлтернӗччӗ.
+2.3 °C